Wątek polski w „Cranford” Elizabeth Gaskell

Uważni czytelnicy powieści Elizabeth Gaskell „Cranford” być może zwrócili uwagę na fragment rozdziału IX „Signor Brunoni”, w którym narratorka wymienia lektury panny Pole.

Oto ten fragment:

„Oszołomiona, całkiem bezwiednie wchodziłam za te zasłony, kiedy jakiś dżentelmen (mogę panie zapewnić, że prawdziwy dżentelmen), wysunął się naprzód i zapytał, czy mam jakąś sprawę do załatwienia, w której mógłby mi pomóc. Mówił tak pięknie łamaną angielszczyzną, że przypomniał mi się „Tadeusz z Warszawy”(1).

Jak pisze Monica M. Gardner w artykule "Polacy w powieści angielskiej": "Miss Pole" tak jest podbita przez cudzoziemski akcent, piękną prezencję i ujmujące manjery spiskowca, że może porównać go tylko do romantycznego Tadeusza z Warszawy, którego historja była widocznie jedną z niewielu powieści czytanych przez tę damę o raczej skromnem — wyrażając się oględnie — wykształceniu". (2)

Przywołany tu „Thaddeus of Warsaw” - lektura panny Pole - to czterotomowa powieść historyczna Jane Porter z 1803 r., poświęcona losom fikcyjnego Tadeusza Sobieskiego, wnuka króla Jana III. Bohater, wzorowany na Tadeuszu Kościuszce, walczył przeciw Rosji pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego, a po klęsce schronił się w Anglii.  Pisarka napisała ten utwór pod wpływem opowiadań swojego brata, który osobiście poznał Kościuszkę w 1797 r.

Tak pisze o Jane Porter i jej powieści Roman Dyboski, w artykule „Powstanie Kościuszki w powieści angielskiej z r. 1803”:

Nową fazę życia rozpoczyna pobyt w Londynie od r. 1799. Mieszka tu Joanna z siostrą Anną Maryą, dozgonną, nieod­łączną towarzyszką i wspólniczką wszystkich planów literac­kich, oraz z bratem, Robertem Ker Porter, sławnym później twórcą wielkich panoram batalistycznych, malarzem history­cznym cara i autorem cenionych dzieł o podróżach po Wscho­dzie : przez tego to młodego malarza wchodzi Joanna w koła artystyczne i literackie, poznaje malarzy Flaxmana i Northcote’a, poetkę Hannę More i innych; przede wszystkiem je­dnak on pierwszy budzi u niej zajęcie i współczucie dla lo­sów Polski i Polaków.
Przez, przyjaciela przedstawiony Ko­ściuszce, który w drodze z rosyjskiego więzienia do Ameryki bawi w Londynie, przejmuje się młody Anglik do głębi wrażeniem osoby bohatera, znękanej trudami bojów i cierpie­niami niewoli, ogniem słów, któremi wódz polski przyjmuje entuzyastę i zachęca go do wytrwania na drodze do cnoty i sławy. Takie sceny i obrazy, udzielone wrażliwemu sercu dziewczęcia, rodzą w Joannie stanowczy zamiar osnucia pier­wszej swej powieści na tle wojny polskiej, i tylko religijna cześć dla skromnej zawsze i cichej postaci Naczelnika, oraz obawa niepodołania tak wielkiemu zadaniu, powstrzymuje ją od obrania jego samego za bohatera książki. Robi więc nim zmyśloną postać młodego potomka królewskiej rodziny So­bieskich — i w tym względzie tworząc może literacki wzór dla Walter Scotta, od którego, jak wiadomo, poczyna się re­guła stawiania w środek powieści historycznych nie głównych postaci dziejowych, lecz figur zmyślonych i niższego stanu.
Do opowiadań brata przyczynia się codzienny widok zbiedzonycb a hardych emigrantów polskich, zaludniających wspólnie z francuskimi aleje parku St. James, — równocze­śnie wyobraźnię zapalają wieści o bohaterskich walkach ma­rynarzy angielskich przeciw Bonapartemu — i wychodzi wre­szcie w r. 1803 w księgarni Longmana czterotomowa powieść Tadeusz z Warszawy". (3)

Powieść Jane Porter "Thaddeus of Warsaw" składa się z dwóch części: pierwsza opisuje udział bohatera w walce narodowej, a druga jego losy jako emigranta na angielskiej ziemi. 

Autorka posłała Kościuszce egzemplarz swej powieści, na co Kościuszko odpowiedział we właściwym sobie, pełnym uprzejmości stylu, żartobliwie składając podziękowanie za to, że czyny jego figurują „w powieści" tylko, w przeciwnym bowiem razie nikt by w nie, być może, nie uwierzył (4). 

Jak pisze w swoim artykule Zofia Gołębiowska, Jane Porter poświęciła pamięci Kościuszki zmarłego w 1817 r. „wzoru bezinteresowności, męstwa i cnoty”, dziesiąte wydanie książki z 1819 r., a w roku 1823 napisała jeszcze inny drobny utwór literacki pt. „A Fragment o  Poland”, oparty na kanwie wydarzeń pogrzebu Naczelnika w katedrze wawelskiej oraz sypania kopca Kościuszki na wzgórzu św. Bronisławy w Krakowie.  Autorka podkreślała, że ten godny podziwu rywal egipskich piramid nie jest skarbcem zapomnianych władców, lecz obiektem drogim wszystkim Polakom i przez nich samych wzniesionym” (5).


Niestety, powieść Jane Porter Thaddeus of Warsaw, która miała aż 80 wydań w XIX w. i była tłumaczona na różne języki, nie doczekała się polskiego przekładu.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Źródła:

1. Elizabeth Gaskell, Panie z Cranford.  Tłumaczenie Aldona Szpakowska. Warszawa: Czytelnik, 1970, s. 126.
2. Monica M. Gardner, Polacy w powieści angielskiej, w: Przegląd Współczesny nr 135/137 (lipiec-wrzesień 1933), s. 299.
https://link.do/JvZlm

3. Dyboski, Roman (1883-1945) - Powstanie Kościuszki w powieści angielskiej z r. 1803:

https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/257103/edition/243179/content
4. Monica M. Gardner, Ibidem.
5 Zofia Gołębiowska, Jane Porter - angielska admiratorka Tadeusza Kościuszki, w

Annales Universitatis Mariae Curie-Składowska. Sectio F, Historica 56. 7-15. 2001. 

https://link.do/ovefA
O powieści Jane Porter powstała także praca doktorska:

Maciej Laskowski, Jane Porter`s Thaddeus of Warsaw as evidence of Polish-British relationships: https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/2424/1/rozprawa%20doktorska.pdf
Ilustracje pochodzą z różnych wydań powieści "Thaddeus of Warsaw".