Kiedy Darcy staje się Margaret : jak Austen inspirowała Gaskell (i dlaczego o tym milczano)

 Artykuł analizuje powieść Elizabeth Gaskell „Północ i Południe” jako najwcześniejszą i bardzo świadomą literacką adaptację lub twórcze przetworzenie „Dumy i uprzedzenia” Jane Austen, choć autorka nigdy się do tego otwarcie nie przyznała. Zdaniem badaczki, podobieństwa fabularne, konstrukcyjne, stylistyczne i symboliczne są zbyt silne, by uznać je za czysty przypadek. Gaskell przejmuje kluczowy schemat Austen – historię dumy, uprzedzeń i stopniowej przemiany uczuć – lecz odwraca role płciowe i przekształca całą narrację, przenosząc ją z realiów ziemiańskiej Anglii na teren konfliktów klasowych i przemysłowych.

Margaret Hale, jak Elizabeth Bennet, jest inteligentna, moralna, dumna i początkowo pełna uprzedzeń, ale tym razem to ona zajmuje pozycję „wyższą”, a John Thornton – przedsiębiorca z klasy przemysłowej – odgrywa rolę kogoś, kogo społeczne pochodzenie jest dla bohaterki niewystarczająco godne. Równocześnie Gaskell wykorzystuje wiele elementów przypominających powieść Austen: schemat dwóch propozycji małżeństwa, pierwotne odrzucenie, późniejsze uznanie cnót mężczyzny, motyw rodziny duchownego, bohaterkę jako bystrą obserwatorkę domu i otoczenia oraz charakterystyczny humor oparty na ironii obyczajowej.

Autorka artykułu pokazuje, że Gaskell nie tylko nawiązuje, ale także polemizuje z Austen, zwłaszcza w kwestii hierarchii społecznej i postrzegania pracy. Austen – twierdzi badaczka – mimo ironii wobec arystokracji ostatecznie pozostaje lojalna wobec ziemiańskiej klasy średniej; Gaskell natomiast rehabilituje klasę kupiecką i przemysłową, czyniąc z niej równoprawny fundament społeczeństwa. Symbolicznym temu służy m.in. zderzenie postaw Pani Thornton i Margaret – ta scena to echo rozmowy między Lady Catherine de Bourgh a Lizzy Bennet – w której godność robotniczego Manchesteru otrzymuje status równy ziemiańskiej Anglii. 

Autorka artykułu poświęca wiele miejsca intertekstualnej grze nazwisk, wskazując na zbieżności i świadome odniesienia do świata sztuki i kultury, np. nazwisko Reynolds u Austen i Boucher u Gaskell, które uruchamiają dodatkowe konteksty – estetyczne, moralne i symboliczne. Boucher, w powieści biedny robotnik, staje się ironicznym odwróceniem rokokowego, wyidealizowanego malarstwa François Bouchera, tak jak realia Milton są antytezą idyllicznych pejzaży.

Wyjaśnieniem, dlaczego Gaskell nie ujawniała jawnych zależności od Austen, może być jej bliska przyjaźń z Charlotte Brontë, która jawnie krytykowała Austen i nie odbierała jej twórczości jako żywej, głębokiej i nasyconej uczuciem. Stąd interpretacyjne „milczenie” Gaskell mogło mieć charakter lojalnościowy, ale także kreatywny – zamiast wyznawać „dług”, wolała prowadzić dialog i korektę.

Artykuł kończy refleksja o późniejszej recepcji twórczości obu autorek, zwłaszcza o zjawisku tzw. „cranfordyzacji” ilustracji i adaptacji telewizyjnych, w wyniku których Gaskell – początkowo mniej ceniona – zaczęła funkcjonować w jednej przestrzeni kulturowej z Austen. Jednocześnie współczesne adaptacje jeszcze silniej ujawniają ich wzajemne powiązania, ukazując malejące znaczenie dawnej rywalizacji między „północą i południem” – zarówno geograficznie, jak i literacko.

Podsumowując, autorka artykułu dowodzi, że „Północ i Południe” jest jednocześnie przetworzeniem, korektą i polemiczną odpowiedzią na „Dumę i uprzedzenie”, a nie tylko przypadkiem tematycznej zbieżności – zaś ujawnienie tych zależności pogłębia przyjemność i rozumienie obu tekstów.

Źródło;

Janine Barchas, Mrs. Gaskell's North and South: Austen's early legacy.
artykuł z : Article from: Persuasions: The Jane Austen Journal. January 1, 2006

Autorka - Janine Barchas - dr nauk, jest profesorem literatury angielskiej na Uniwersytecie w Teksasie, gdzie prowadzi zajęcia o Jane Austen.